Charakterystyka gminy - srodowisko przyrodnicze, historia, zabytki, turystyka

GMINA NOWY TARG należy do największych pod względem liczby ludności gmin podhalańskich; składa się na nią 21 sołectw (20 wsi) położonych w sąsiedztwie Nowego Targu, gdzie znajduje się siedziba urzędu gminy. Powstała w roku 1976 z połączenia gmin zbiorowych w Łopusznej i Ludźmierzu. Obejmuje obszar 207,62 km², zamieszkiwany przez ponad 23 277 osób.

Do gminy należą wsie: Dębno, Długopole, Dursztyn, Gronków, Harklowa, Klikuszowa, Knurów, Krauszów, Krempachy, Lasek, Ludźmierz, Łopuszna, Morawczyna, Nowa Biała, Obidowa, Ostrowsko, Pyzówka, Rogoźnik, Szlembark, Waksmund oraz sołectwo Trute.

 Ukształtowanie geograficzne gminy jest niezmiernie zróżnicowane. W północnej części leżą Gorce ze szczytem Turbacz (1311 m n.p.m.), południową część zajmują równiny Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, zwanej często podhalańską, wapienne zaś skalice Pienińskiego Pasa Skałek spotykamy przy południowej i południowo-wschodniej granicy gminy.

Gorce w granicach gminy można podzielić na kilka mniejszych pasm, które są częścią składową rozłogu górskiego Turbacza. W zachodniej części stanowią go grzbiety górskie — Obidowiec (1106 m n.p.m.), Gorzec (1114 m n.p.m.) i Bukowina (1139 m n.p.m.), południową odnogę tworzy Bukowina Waksmundzka (1103 m n.p.m.), a południowo-wschodnie odgałęzienie — grzbiet Kiczory (1282 m n.p.m.) i pasmo Lubania (1211 m n.p.m.), rozciągające się na wschód od Przełęczy Knurowskiej (845 m n.p.m.).

Najwyższe partie górskie występują w rejonie wsi Obidowej, w której 6 szczytów przekracza wysokość 1100 m n.p.m., a następnie we wsiach Łopuszna i Waksmund. Gorce — góry średniej wysokości — są atrakcyjne pod względem turystycznym ze względu na naturalne lasy (resztki dawnej Puszczy Karpackiej), swą niedostępność, duże wysokości względne (600-700 m), a nade wszystko znane są z niezwykłego uroku polan i hal położonych wzdłuż  grzbietów górskich na wysokości 800-1250 m n.p.m. Na tych łąkach zachowały się jeszcze ślady tradycyjnego pasterstwa, które przed wiekami wpływało na ukształtowanie się oryginalnego folkloru góralskiego, znanego ze strojów, muzyki i zwyczajów ludowych.

U podnóża Gorców w dolinie Dunajca i nad jego dopływami położone są największe wsie gminy nowotarskiej: Ludźmierz nad Czarnym Dunajcem, Waksmund, Ostrowsko, Łopuszna  nad Dunajcem,  Klikuszowa, Lasek nad Lepietnicą, Gronków nad Leśnicą, Nowa Biała i Krempachy nad Białką. Strefę równinną stanowią pola uprawne, łąki kośne i bory sosnowo-świerkowe. Spotkać tu można jedyną tego typu osobliwość przyrodniczą w Polsce — zbiorowiska roślinności torfowiskowej, tworzącej torfowiska wysokie, zwane górskimi, które ciągną się w zachodniej części kotliny od wsi Długopole do Ludźmierza. Rezerwat przyrodniczy stanowi torfowisko Bór na Czerwonem, położone już na terenie Nowego Targu przy granicy gminy.

Przy granicy południowej — od wsi Rogoźnik przez Gronków do przełomu Białki na terenie Nowej Białej występują skałki wapienne. Dalej na wschód mamy tzw. Pieniny Spiskie, które tworzą malownicze krajobrazy w skałach wapiennych z okresu jurajskiego.

Najmniej dostępne partie górskie na terenie Łopusznej objęto ochroną prawną jako tereny Gorczańskiego Parku Narodowego, w którym pod szczególną ochroną są naturalne drzewostany lasów górskich, charakterystyczne dla pierwotnych borów Puszczy Karpackiej, z osobliwościami fauny i flory oraz naturalnego krajobrazu górskiego.

Bogata jest historia tych okolic, związana z tym, że obecne tereny gminy w przeszłości leżały przy granicy z Węgrami. Granica ta od wieku XIV ukształtowana została wzdłuż nurtu rzeki Białki od Morskiego Oka do ujścia do Dunajca w okolicach Dębna. Na wschód od niej znajduje się kraina Polskiego Spiszu, który stanowi północno-zachodni skrawek historycznego Spiszu. Historia wsi spiskich związana była z rodami węgierskimi, założycielami i właścicielami tych ziem.

Początki kolonizacji gminy (równocześnie początki zasiedlania Podhala) przypadają na lata trzydzieste XIII wieku, kiedy to Podhale jako królewszczyzna przechodzi na własność zakonu cystersów. Otrzymawszy te dobra, które rozciągały się od dzisiejszego Długopola aż do Dębna, cystersi zakładają w roku 1234 klasztor i wieś Ludźmierz, obok którego leży Rogoźnik – też własność cysterska. W połowie XIII wieku w dokumentach historycznych występują pola i łąki: Dębno, Długopole, Ludźmierz, Ostrowsko, Ostrowiec i Wilcze Pole. Stanowiły one zalążki najstarszych osad: Dębna, Długopola, Ludźmierza, Ostrowska i Waksmunda. Wiek XIV jest okresem kolonizacji na prawie niemieckim. W roku 1308 klasztor Cystersów w Szczyrzycu otrzymał przywilej zakładania osad na prawie niemieckim. W ten sposób powstało w roku 1327 Długopole, w 1333 zaś Ludźmierz i Krauszów. Z inicjatywy rodu Śreniawitów założone zostały około roku 1335 Dębno i Harklowa, Ostrowsko przed rokiem 1338, a Łopuszna w roku 1364. W tym samym okresie powstały Klikuszowa i Szlembark, a nieco później Knurów.

Równocześnie z tą akcją kolonizacyjną na tzw. Zamagórzu Spiskim z inicjatywy rodów węgierskich Berzeviczych postępuje zasiedlenie i powstają wsie. Wtedy założone zostają Krempachy, Nowa Biała, a później Dursztyn. Wsie te aż do I wojny światowej były związane z Węgrami, a potem na krótko ze Słowacją; wchodziły one w skład klucza posiadłości niedzickich z administracją w zamku w Niedzicy. W rezultacie odmiennej przeszłości historycznej zachowały się tu w odrębności, widoczne w sposobie zabudowy wsi, zwyczajach, ubiorach i typie gospodarki, tak charakterystyczne dla wsi spiskich.

Wiek XV nie przyniósł postępu w zasiedleniu gminy. Następna faza kolonizacji na prawie niemieckim rozpoczyna się w połowie XVI wieku. Około roku 1550 założony zostaje Gronków (według niektórych historyków na miejscu Starego Cła), z inicjatywy starosty czorsztyńskiego Jana Siennieńskiego. W drugiej połowie tego stulecia i na początku XVII wieku w wyniku energicznej akcji kolonizacyjnej starosty nowotarskiego Jana Pieniążka powstały Lasek, Morawczyna, Pyzówka, Obidowa.  

Wsie te wchodziły w skład różnych dóbr; starostwo nowotarskie obejmowało: Długopole, Morawczynę, Pyzówkę, Lasek, Klikuszową, Obidową i Waksmund. Była to tzw. “królewszczyzna”, początkowo dzierżawiona przez prywatne osoby, później zaś dobra te oddawano w dożywotnią dzierżawę osobom zasłużonym. Królewszczyzną była również tzw. Tenuta Ostrowska, złożona z trzech gmin — Ostrowsko, Gronków, Dębno. Dobrami prywatnymi były Łopuszna oraz Harklowa, jako posiadłości położone w trzech gminach (Harklowa, Knurów, Szlembark). Własność cystersów stanowiły dobra kościelne: Ludźmierz, Krauszów i Rogoźnik. Za granicą węgierską znajdowały się wsie Nowa Biała, Krempachy i Dursztyn, wchodzące w skład klucza posiadłości niedzickich. Po pierwszym rozbiorze dobra królewskie i kościelne zostały przejęte jako cesarskie dobra kameralne, które po podziale na sekcje sprzedano prywatnym właścicielom.

Dwory starościańskie, gdzie mieszkańcy dóbr królewskich odrabiali pańszczyznę, znajdowały się w Klikuszowej i Pyzówce, szlacheckie — w Harklowej i Łopusznej, a później w Ludźmierzu. Dwór znajdował się też w Dursztynie, na terenie Hali Jurgowskiej.

W okresie międzywojennym (1935) wspomniane wsie należały do czterech gmin zbiorowych; były to gminy: Łopuszna (Waksmund, Ostrowsko, Harklowa, Knurów, Szlembark, Dębno, Nowa Biała, Krempachy), Ludźmierz (Lasek, Klikuszowa, Obidowa, Pyzówka, Morawczyna, Krauszów, Długopole, Rogoźnik), Szaflary (Gronków), Łapsze Niżne (Dursztyn).

Szczególnie atrakcyjne dla turystów są Gorce, wapienne skałki Pienin, torfowiska wysokie, zabytkowe drewniane kościoły w stylu podhalańskim, murowane kościoły na Spiszu, drewniany dworek szlachecki rodziny Tetmajerów w Łopusznej z XVIII wieku, budownictwo podhalańskie, pierwotne struktury osadnicze wsi spiskich oraz górskich łańcuchówek dolinnych.

W Gorcach gęsta sieć szlaków turystycznych prowadzi grzbietami górskimi wśród lasów, polan i hal górskich. Góry są niedostępne dla komunikacji, co sprzyja spokojnemu wypoczynkowi. W zimie na stromych stokach istnieją dogodne warunki do uprawiania narciarstwa zjazdowego, latem zaś można się tu cieszyć górską turystyką rowerową. U podnóża gór turyści znajdą domy wczasowe i lokale gastronomiczne w Łopusznej, Harklowej, Pyzówce, Obidowej. Gospodarze w każdej wsi dysponują wygodnymi pokojami gościnnymi,  co umożliwia wypoczynek w specyficznej atmosferze wsi podhalańskiej, w której zetknąć się można z niepowtarzalną kulturą ludową.

W gminie znajdują się atrakcyjne zabytki historyczne. W Dębnie (14 km na wschód od Nowego Targu) istnieje zabytkowy kościół klasy zerowej w stylu podhalańskim z unikatową polichromią na drewnie z końca XV wieku. W sąsiednich wsiach w Harklowej i Łopusznej znajdują się podobne zabytkowe kościoły drewniane z XV i XVI wieku. We wsiach spiskich — Krempachach i Nowej Białej — znajdziemy interesujące kościoły murowane z XVI i XVIII wieku, z bogato wyposażonym wnętrzem rokokowym. W Ludźmierzu (5 km na zachód od Nowego Targu) od 600 lat istnieje najważniejsze Sanktuarium Maryjne na Podhalu; tu Podhalanie oddają hołd Matce Bożej Ludźmierskiej zwanej Gaździną Podhala. Na pamiątkę papieskiej pielgrzymki pod Turbaczem wybudowana została kaplica pasterska znana z corocznych mszy św., na których w każdą pierwszą niedzielę sierpnia ks. prof. Józef Tischner wygłaszał  kazanie w gwarze góralskiej.

Na wschód od tatrzańskiej rzeki Białki rozciąga się malownicze pogórze ze skałek wapiennych (Krempachy, Dursztyn). Atrakcję stanowi tu malowniczy przełom Białki przez skałki w okolicach Nowej Białej (12 km na wschód od Nowego Targu), gdzie utworzono rezerwat przyrody. Rezerwatem jest również Skałka Rogoźnicka, gdzie zachowały się wyjątkowe okazy skamieniałości w wapieniach jurajskich. Miejsca do kąpieli znajdziemy w jeziorkach powstałych po wyrobiskach żwirowych w Ludźmierzu, wypocząć można też na brzegach Białki od przełomu w Nowej Białej do Dębna, gdzie nad rzeką w domkach letniskowych funkcjonuje ośrodek wczasowy. Niedawno powstały zalew na Dunajcu — Jezioro Czorsztyńsko-Niedzickie, wnikając od wschodu w obszar gminy, przydaje jej dodatkowych walorów turystycznych. W niedalekiej przyszłości planowana jest budowa kąpieliska i przystani sportów wodnych.

Wspomniane walory naturalne gminy przyciągają turystów. Znajdą oni ofertę dotyczącą bazy turystycznej w następujących miejscowościach:

*Łopuszna — dwa pensjonaty wczasowe na 120 miejsc; jeden z nich posiada dobrze zorganizowane zaplecze rekreacyjno-sportowe, a drugi zlokalizowany jest przy ośrodku zarybieniowym pstrąga górskiego.

*Ludźmierz — Dom Związku Podhalan, dysponujący 60 miejscami noclegowymi z wyżywieniem oraz Dom Pielgrzyma przy Parafii;

*Pyzówka — baza turystyczno-wczasowa ze stoma miejscami noclegowymi i wyżywieniem;

*Dębno — ośrodek wczasowy w domkach letniskowych położonych nad Białką dla 100 osób;

*schronisko na Turbaczu — baza dla turystyki górskiej, gdzie koncentrują się szlaki turystyczne w Gorcach, dostępne z Obidowej, Klikuszowej, Waksmunda, Ostrowska, Łopusznej (2,5 - 3 godz.).

*Harklowa — Pensjonat “AKIKO” z basenem, położony na południowych stokach Gorców, na hali Koszary Harklowskie, dla 50 osób;

Istnieją możliwości korzystania z budynków szkolnych dla kolonii letnich i obozów zimowych w następujących miejscowościach: Pyzówka, Obidowa, Klikuszowa, Lasek, Ludźmierz, Krauszów, Łopuszna, Dębno, Knurów, Szlembark, Gronków, Nowa Biała.

Stworzono również dogodne warunki do wypoczynku w atrakcyjnych krajobrazowo miejscowościach w dobrze urządzonych pokojach gościnnych.

W wielu wsiach w gminie działają prężne środowiska lokalne, utrzymujące i rozwijające tradycje kultury wsi podhalańskiej i spiskiej. W Łopusznej funkcjonuje Gminny Ośrodek Kultury, który prowadzi działalność w całej gminie. Tu działają dwa zespoły regionalne: młodzieżowy im. Ludwika Łojasa i dziecięcy — Mali Łopuśnianie. Ośrodek organizuje stałe imprezy regionalne: prucki — tradycyjne obrzędy przy darciu pierza, święto gwary góralskiej, przegląd twórczości plastycznej dzieci z terenu gminy nowotarskiej. Największą imprezą, która święciła w tym roku swoje XXV lecie, jest konkurs potraw regionalnych z udziałem kół gospodyń wiejskich z niemal wszyskich wsi gminy. W Krempachach natomiast, przy Wiejskim Domu Kultury działają zespoły regionalne: młodzieżowy Zielony Jawor i dziecięcy — Mali Toniecnicy.

Od dziesięcioleci Ludźmierz jest prężnym ośrodkiem podhalańskiego ruchu regionalnego; tu znajduje się Dom Podhalański, w którego akcie erekcyjnym m.in. zapisano: Ludźmierz, 9 lipca Roku Pańskiego 1972. Dom Podhalański im. Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Władysława Orkana w Ludźmierzu powstał staraniem Oddziału Związku Podhalan w Ludźmierzu dzięki opiece Matki Boskiej Ludźmierskiej — Królowej Podhala, która darzyła nas zdrowiem i pomocą w wielu przeciwnościach. Jej też oddajemy go w opiekę na pożytek ludu podhalańskiego i jego kultury. Dom ten ma być po wieczne czasy strażnikiem postępu, trwałym ogniskiem wspaniałej Kultury regionu podhalańskiego, przytułkiem dla następnych twórców i kontynuatorów historii Podhala oraz godnym miejscem dla szacownych pamiątek zebranych po naszych przodkach i przyszłych twórcach przechowywanych dla wiecznej pamięci. Jak prawda każe powiedzieć — inicjatorami tej budowy byli: małżonkowie Olga i Stanisław Krupowie z Ludźmierza, przy bardzo czynnym współudziale doktora Stanisława Bafii, prezesa Związku Podhalan, mieszkańca Zakopanego. Przy Domu Podhalańskim działają znane zespoły góralskie: młodzieżowy Podhalanie, oraz dziecięcy — Mali Podhalanie; są organizowane uroczystości o znaczeniu ogólnopodhalańskim, a mianowicie Święto Bacowskie w ostatnią niedzielę kwietnia każdego roku, ze mszą św. dla juhasów i baców z całego Podhala, “Dożynki Podhalańskie” w święto Matki Boskiej Siewnej (pierwsza niedziela września), konkursy poezji religijnej na Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia), wystawy malarstwa na szkle o tematyce maryjnej.

W wielu wsiach istnieją też znakomite orkiestry strażackie.

W domu artysty plastyka Mariana Gromady, położonym przy drodze do Szczawnicy przy końcu wsi, istnieje domowa, autorska galeria sztuki współczesnej. Twórczość plastyczna tego artysty jest znana nie tylko w kraju, ale również poza granicami.