Nowa Biała - historia, zabytki, atrakcje turystyczne

NOWA BIAŁA to spiska wieś na lewym brzegu Białki o charakterystycznej zwartej zabudowie przypominającej małe miasteczko. Leży w kotlinie Nowotarskiej, na obszarze, gdzie tatrzańska rzeka osadzała żwiry i otoczaki granitowe. Pola bielskie to płaska równina pocięta małymi potokami oraz starorzeczem Białki, która przed czterystu laty przerzuciła swoje koryto na wschód od wsi. Stare koryto Białki przebiegało od skałek Kramnicy i Obłazowej w kierunku północnym do dzisiejszego ujścia potoku Czerwonki. Na południe od Nowej Białej wznoszą się wapienne skalice, przez które Białka przecina się i tworzy malowniczy przełom Obłazowej (626 m n.p.m.) i Kramnicy (683 m n.p.m.). Przełom Białki stanowi niezwykle urokliwy pod względem przyrodniczym zakątek, będący pod ochroną jako rezerwat przyrody. Dalej rzeka skręca w kierunku północno-wschodnim płynąc wśród  terenów leśnych i zielonych, które są wykorzystane do celów rekreacyjnych (kąpieliska).

Wieś tworzą dwie równoległe ulice, do których na wschód i na zachód przylegają budynki gospodarcze. Domy ułożone są obok siebie, frontem do ulicy, za nimi znajdują się spichlerze, chlewy, a dalej stajnie dla bydła z przejazdem ku stodołom, które usytuowano w pewnej odległości od tamtych zabudowań ze względów przeciwpożarowych. Stodoły tworzą dwa zwarte rzędy okalające wieś od wschodu i zachodu. Ten pierwotny układ przestrzenny wsi i zagród z niewielkimi modyfikacjami dotrwał do dzisiaj. Ze względu na niepowtarzalność w skali europejskiej powinien być prawnie chroniony jako zabytek kultury materialnej wsi spiskiej.

Najnowsze badania acheologiczne świadczą, że przed 23 tysiącami lat w paleolicie przebywał tu człowiek. Ślady te zostały stwierdzone w jaskini Obłazowej, którą wytworzyła rzeka Białka płynąca wówczas wyżej niż obecnie. Znaleziono tu coś w rodzaju warsztatu do obróbki narzędzi, a także oszlifowany, o kształcie bumerangu kieł mamuta, ważący 800 g, który miał ostre końce i służył jako broń. Ten bumerang z Obłazowej, najstarszy na świecie, został poddany badaniom w Moguncji, gdzie sporządzono jego wierną kopię i ustalono drogą prób, że była to skuteczna broń pierwotnego człowieka, mieszkańca tych ziem.

Historia tej spiskiej wsi sięga połowy XIV w., czyli czasów, kiedy ród węgierski Berzewiczych rozpoczął kolonizację tej części Zamagórza Spiskiego. Jest to jedyna wieś spiska położona na lewym brzegu Białki. Należała do Węgier aż do pierwszej wojny światowej. Nowa Biała była szczególnie w XVII i XVIII w. ważnym punktem na drodze handlowej pomiędzy Węgrami i Polską. Tędy przewożono wino i tytoń w kierunku Nowego Targu. W roku 1699 ustanowiono we wsi trzy jarmarki i cotygodniowe targi na mocy przywileju cesarza Leopolda II. Z tego powodu wieś określana była mianem miasteczka.

Powstanie parafii katolickiej w Nowej Białej ustala się na rok 1387. W centrum wsi istniał drewniany kościół, który spłonął wraz z plebanią w 1525 r. W roku 1632 wybudowano nowy, a w 1725 r. rozpoczęto budowę kościoła murowanego pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej, konsekrowano go w roku 1748. Pożar w 1752 r. zniszczył tę świątynię, ponownie odbudowano ją w trzydzieści lat później. Kościół stoi na obszernym placu w środku wsi, pomiędzy dwiema ulicami wiejskimi. Jest jednonawowy, z półkolistym prezbiterium i z kwadratową wieżą. Nawa nakryta jest sklepieniem żaglasto-kolebkowym, zwanym czeską kapą, z delikatnymi rokokowymi zdobieniami. Najcenniejszym elementem wystroju kościoła jest drewniany rokokowy ołtarz główny; w jego centralnej części umieszczono malowidło męczeńskiej śmierci patronki kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej.

Drugim budynkiem sakralnym jest mała kaplica św. Marii Magdaleny, położona wśród pól, przy dawnym szlaku handlowym z Nowego Targu na Spisz.

Wieś jest bardzo atrakcyjnym terenem dla turystów ze względu na zabytki, posiada również bardzo dogodne warunki do wypoczynku. Nad Białką poniżej przełomu znajduje się osiedle domków letniskowych. Gospodarstwa rolne dysponują dobrze urządzonymi kwaterami dla letników.