Krauszów - historia, zabytki, atrakcje turystyczne

KRAUSZÓW leży w zachodniej części gminy nowotarskiej, nad Czarnym Dunajcem, na granicy dwóch krain geograficznych Podhala: Kotliny Orawsko-Nowotarskiej i Bramy Sieniawskiej. Położenie wsi miało charakter obronny; od południa dostępu bronił Dunajec, a od północy dość stroma skarpa, do której przylegały usadowione obok siebie zabudowania gospodarcze. Ta lokalizacja zmuszała do gęstej zabudowy wzdłuż drogi wiejskiej biegnącej równolegle do potoku. Domy stały po obydwu stronach drogi, skierowane do niej frontem, za nimi umieszczano zabudowania gospodarcze. W północnej części wsi, gdzie brakowało miejsca, zagrody sytuowano po północnej stronie drogi przy skarpie, która w tym miejscu zbliżała się do potoku.

Krauszów obok Ludźmierza i Rogoźnika należy do najstarszych osad na Podhalu. Tu także stwierdzono ślady pobytu człowieka prehistorycznego. W wieku XIII istniała tu mała osada na polanie; na jej miejscu w roku 1333 założona zostaje przez cystersów wieś na prawie magdeburskim. Posiadłościami wiejskimi, stanowiącymi dobra zakonne, administrował opat szczyrzycki za pośrednictwem zakonnika, który był proboszczem w pobliskim Ludźmierzu. Krauszów od początku istnienia aż do chwili obecnej należy do parafii ludźmierskiej, która stanowiła posiadłości cysterskie aż do rozbiorów.

W przeszłości wieś była położona przy drodze prowadzącej z Nowego Targu na Orawę przez Dział i Pieniążkowice. Droga orawska biegła gościńcem z Ludźmierza, a następnie odchodziła po wschodniej stronie zabudowań krauszowskich na północny-zachód coraz wyższymi wzniesieniami Niźniejstuki i Wyżniejstuki przez Smrodówkę (685 m n.p.m.) do drogi zwanej Hawierką. Ten trakt funkcjonował do niedawna. Średnie pokolenie krauszowian pamięta  jeszcze, jak tą drogą mieszkańcy Orawy jeździli furmankami na jarmark do Nowego Targu.

Krauszów jako stara wieś podhalańska charakteryzuje się dobrze zachowanym pierwotnym układem osadniczym, co w okresie międzywojennym umożliwiło historykowi Kazimierzowi Dobrowolskiemu przeprowadzenie tu szczegółowych badań z zakresu osadnictwa.

Na północ od pierwotnej zabudowy leżą pola uprawne zwane Ogrodami, które wąskimi pasmami ciągną się aż do gruntów Morawczynej i Trutego. Zabudowa wiejska nieśmiało wkracza też na południe od potoku na tzw. Zawodzie, gdzie dawniej znajdowały się gminne pastwiska na kamieńcu dla gęsi i owiec, a dalej — dla bydła. W południowej części Krauszowa występowały torfowiska wysokie, które ciągnęły się od granicy z Długopolem aż do pól ludźmierskich. Eksploatowano je jako złoża opału. Krauszowianie dość wcześnie wytrzebili swoje lasy, zamieniając je na pola uprawne, a za źródło opału służył im torf. Torf eksploatowano na gruntach gminnych “za swoim”, w dwóch odmianach: jako tzw. mechówkę, która leżała w górnej warstwie, i bardziej kaloryczny torf w dolnej warstwie, zwany twardą cegłą. Często też torfu, po zmieszaniu go z obornikiem, używano jako nawozu. W Krauszowie brakowało budulca drewnianego i dlatego istniały tu cegielnie wzniesione na gruntach zwanych  Na Kadłubie i Na Górach.

Krauszów jest wsią rolniczą, ludność zajmuje się hodowlą bydła mlecznego. Mleko przetwarza się tradycyjnymi metodami na serki wędzone jak w przetwórstwie owczarskim tak charakterystycznym dla Podhala. Dzięki temu małe gospodarstwa mają zapewnione wyższe dochody niż ze sprzedaży mleka.

Z zabytków sakralnych na uwagę zasługuje kapliczka Trzeciego Upadku, murowana, z drewnianą figurką Pana Jezusa z krzyżem, wykonana w stylu ludowym. Kapliczka usytuowana przy skrzyżowaniu dróg strzegła wejścia do wsi od wschodniej strony.