Ludźmierz - historia, zabytki najstarszej wsi podhalańskiej

LUDŹMIERZ  jest najstarszą wsią na Podhalu. Pierwotne zagrody leżały wśród trzęsawisk nad Czarnym Dunajcem, pomiędzy ujściem potoków Lepietnicy i Rogoźnika, przy starym szlaku handlowym, prowadzącym z Krakowa przez Nowy Targ na Węgry. Po pogłębieniu koryt potoków teren osuszono, a po mokradłach pozostały jedynie torfowiska wysokie w zachodniej części Ludźmierza.

Wieś położona jest w kotlinie podhalańskiej zwanej Orawsko-Nowotarską, w okolicach Nowego Targu. Płaski teren umożliwia rozwój wsi. Pola uprawne i łąki wznoszą się łagodnie na północ i na południe za potokiem Rogoźnikiem w kierunku wapiennych skałek wsi Maruszyna. Na zachód jest kompleks leśny zwany Sośliną i Sośliną Małą. Inny las znajduje się na Grelu przy granicy z Trutem i Nowym Targiem. Główną oś zabudowy stanowi droga z Nowego Targu do Trutego i Pyzówki, od której odchodzą mniejsze osady. Od granicy wsi Rogoźnik ciągnie się strefa torfowisk wysokich z unikatową roślinnością torfowiskową, wśród której występuje między innymi bagienna odmiana kosodrzewiny. Ta enklawa naturalnego środowiska roślinnego w przyszłości winna stać się rezerwatem przyrody.

Historia Ludźmierza jest związana z powstaniem na początku XIII w. klasztoru cystersów, którzy zostali tu sprowadzeni w celu kolonizacji Podhala. Otrzymali oni rozległe nadania książęce, rozciągające się od dzisiejszego Długopola aż po Dębno. Pierwsze wiadomości o zagospodarowaniu tych ziem pochodzą z roku 1234, kiedy to wojewoda krakowski Teodor Gryfita zakłada wieś, buduje kościół i klasztor cystersom, których sprowadza z Jędrzejowa. Klasztor istnieje tu w latach 1234-1245, a następnie zostaje przeniesiony do Szczyrzyca. Istnienie kościoła parafialnego w wieku XV potwierdza zarówno Jan Długosz, jak również dokumenty kościelne związane z wizytacjami biskupów od roku 1566. Parafia znajduje się pod patronatem opata cystersów ze Szczyrzyca, w jego zaś imieniu administruje nią jeden z zakonników. Parafią ludźmierską cystersi władają aż do roku 1824. Od początku obejmowała  ona wsie cysterskie – Rogoźnik i Krauszów, i jako własność zakonu stanowiła odrębną jednostkę gospodarczą wśród wsi podhalańskich. Pierwotnie stał tu drewniany, modrzewiowy kościół kryty gontem, z trzema ołtarzami. W latach 1869-1877 na miejsce rozebranego drewnianego kościoła wybudowano nowy, murowany. Świątynia w stylu neogotyckim, pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, to najważniejsze sanktuarium Podhala i miejsce pielgrzymek o zasięgu ponaddiecezjalnym. Do kościoła przeniesiono rokokowy ołtarz z figurą Matki Boskiej Ludźmierskiej.

Ludźmierz kojarzy się góralom podhalańskim z cudowną figurą Matki Boskiej “Gaździny i Królowej Podhala”. Kult  Maryjny trwa od niepamiętnych czasów. Figura słynąca z niezliczonych łask przyciąga tłumy pielgrzymów. Historycy określili, iż cudowna figura Matki Boskiej Ludźmierskiej powstała około roku 1400. Do dziś krążą legendy związane z tym faktem. Jedna z nich głosi, że kupcom jadącym na Węgry ukazała się postać Matki Boskiej, a na miejscu cudu wzniesiono kościół i umieszczono w nim statuę Matki Boskiej. Inna legenda mówi, że węgierski handlarz winem, w czasie podróży zboczył z drogi prowadzącej przez torfowiska koło Ludźmierza, jego wóz ugrzązł, jemu samemu zaś groziła utrata życia. Głodny i znużony  wzywał pomocy Matki Boskiej oraz oddał się w Jej opiekę. Przyrzekł wówczas, że po wyjściu z opresji sporządzi figurę Matki Boskiej i złoży ją w kościele ludźmierskim. Jego modlitwa została wysłuchana — w ciemności zauważył światło z ludźmierskiego kościoła, wydostał się z bagna i uratował życie. Z wdzięczności ufundował figurę.

Ważnymi datami dla tego sanktuarium były koronacja cudownej  figurki koronami papieskimi przez prymasa Stefana Wyszyńskiego i biskupa Karola Wojtyłę 15 sierpnia 1963 roku, a także dwie pielgrzymki Ojca Świętego Jana Pawła II do Matki Boskiej Ludźmierskiej, o której na lotnisku nowotarskim 8 czerwca 1979 roku powiedział: Matka Boska jest zawsze podobna do ludzi ze swego domu. Kiedy teraz patrzyłem w Meksyku na Matkę Boską z Guadalupe, Matkę Boską Indian, przychodziła mi na myśl najbardziej Matka Boska Ludźmierska, bo to taka prawdziwa Gaździna Podhalańska. Odmawiając różaniec u stóp tej Królowej i Gaździny Podhalańskiej 7 czerwca 1997 roku powiedział między innymi: Tutejszy lud, który się odznacza  prostotą i głęboką wiarą, zawsze miał poczucie tego, jak wspaniałym źródłem życia duchowego może być modlitwa różańcowa. Od wieków z różańcem w ręku przychodzili tu pielgrzymi różnych stanów, rodziny i całe parafie, aby od Maryi uczyć się miłości do Chrystusa. W modlitwie różańcowej z Papieżem wzięło udział około 250 tys. pielgrzymów nie tylko z Podhala, ale również z całej Polski.

Powszechność kultu Matki Boskiej Ludźmierskiej znajduje odbicie w literaturze polskiej. Władysław Orkan opisuje odpust w Ludźmierzu na Matkę Boską Szkaplerzną w powieści W Roztokach. Opowieści Tetmajera i Kasprowicza dokumentują przywiązanie górali do Gaździny Podhala. Najbardziej znanym utworem związanym z kościołem ludźmierskim jest Anioł Pański Tetmajera:

“Na Anioł Pański biją dzwony,

niech będzie Maryja pozdrowiona,

niech będzie Chrystus pozdrowiony […]

Na Anioł Pański biją dzwony,

W niebiosach kędyś głos ich kona”.

W latach dziewięćdziesiątych wydarzeniem kulturalnym związanym z sanktuarium stają się koncerty “Nieszporów Ludźmierskich”. Ich prawykonanie odbyło się w Ludźmierzu 28 września 1992 roku. Autorem muzyki jest pochodzący z Nowego Targu kompozytor Jan Kanty Pawluśkiewicz, autorem psalmów zaś Leszek A. Moczulski.

W ostatnim dziesięcioleciu Sanktuarium Ludźmierskie zostaje rozbudowane. Wokół kościoła wzniesiono krużganki, wieczernik, ołtarz polowy i stacje Drogi Krzyżowej. Wybudowano okazały dom dla pielgrzymów, w którym Ojciec Święty poza programem spotkał się przy herbatce ze swoim kolegą szkolnym, emerytowanym księdzem oraz z kustoszem i budowniczym sanktuarium. Wcześniej, składając podziękowanie budowniczym stwierdził: Z podziwem patrzę na to sanktuarium, które tak rozrosło się i wypiękniało.

Końcem lat 90-tych sanktuarium ulega dalszemu rozbudowaniu. W podzięce Ojcu Świętemu za modlitwę różańcową wzniesiony został ,sumptem górali z Ameryki, Ogród Różańcowy. Stacje różańca wykonane są z białego marmuru, a nad całością góruje wzniesienie Stacji Ukrzyżowania Pana Jezusa. W centrum zaś ogrodu znajduje się pomnik z brązu klęczącego na modlitwie Ojca Świętego Jana Pawła II.

Ranga tego sanktuarium ciągle wzrasta, o czym dowodzi podniesienie przez Ojca Świętego tutejszego kościoła do godności Bazyliki Mniejszej. Jego osobistym darem na 40-lecie koronacji cudownej figurki Matki Boskiej Ludźmierskiej jest piuska papieska, przechowywana tu jako dowód przywiązania Papieża Polaka do tego miejsca.

Rozwój i rozbudowę sanktuarium zawdzięczamy pracowitości i wytrwałości budowniczego ks. Prałata Tadeusza Jachasa.  

Poświęcenie Ogrodu Różańcowego zbiegło się z jubileuszem 600-lecia kultu cudownej figurki – Gaździny Podhala oraz I Światowym Zjazdem Górali w Ludźmierzu w 2000 roku.

W ostatnim czasie Ogród Różańcowy jest powiększany o 5 nowych stacji czwartej części Światła Różańca Świętego.

Ludźmierz, coraz bardziej znane miejsce pielgrzymek, równocześnie jest ośrodkiem kultury katolickiej, która promieniuje daleko poza Podhale.

Przez Ludźmierz prowadzi szlak turystyczny z Szaflar na Pogórze Orawskie (przez Żeleźnicę — 912 m n.p.m.) i dalej na Babią Górę (1725 m n.p.m.).