Waksmund - historia, zabytki, atrakcje turystyczne

WAKSMUND leży na wysokości 565-575 m n.p.m., w dolinie Dunajca, która osiąga tu szerokość 500-750 m, poniżej połączenia się Białego i Czarnego Dunajca w Nowym Targu, u stóp Gorców. Teren wsi dzieli się na część górską i równinną, położoną w Kotlinie Nowotarskiej. Zabudowania waksmundzkie ograniczone są z jednej strony stokami Gorców, a od południa stromym zboczem doliny. Pierwotna wieś z czasem rozbudowała się od brzegów Dunajca w kierunku drogi w Pieniny. Główną osią osadniczą jest droga z Nowego Targu do Szczawnicy (ul. Nowotarska) oraz osiedle leżące za Dunajcem (ul. Długa). Pomiędzy obydwoma układami są mniejsze, z  których jeden przebiega prostopadle (ul. Kościelna),  drugi zaś skośnie wzdłuż biegu Dunajca (ul. Nadwodnia). Inne tworzące się układy są rezultatem ekspansji wsi na południe i w kierunku Dunajca (ul. Na Równi). W środku wsi nad brzegiem Dunajca stoi kościół i szkoła.

Na południe od wsi rozciąga się równina Kotliny Nowotarskiej, którą stanowią łagodne wzniesienia zwane działami, zajęte pod uprawy rolne na gruntach zwanych Zalisiowiec, Nadczęsówka i Brzezinka. Pola opadają do wsi stromą skarpą — zboczem doliny.

Na północ wznoszą się Gorce. Najbliżej wsi są wzniesienia Waksmundzkiej Góry (738 m n.p.m.), Styrek i Łysej Góry (792 m n.p.m.), a dalej na północ teren opada do doliny Małego Kowańca. Główny grzbiet Gorców Waksmundzkich ciągnie się od granicy miejskiej wzdłuż polan waksmundzkich na wysokości 870-1200 m n.p.m. i stanowi południową odnogę rozłogu górskiego Turbacza. Zachodnia granica przebiega wzdłuż potoku Wielkiego Kowańca, obejmując swym zasięgiem kompleksy leśne Zasralówki.

Jeszcze niedawno Waksmund kojarzył się z gospodarką rolną, z wypasem letnim bydła i owiec na polanach śródleśnych w Gorcach. Polany tętniły życiem pasterskim, zbierano siano, które było gromadzone w szopach, a zimą zwożone saniami do wsi. O starych tradycjach pasterskich świadczy też nazwa Hali Waksmundzkiej w Tatrach Wysokich, na której w przeszłości waksmundzianie wypasali bydło i owce. Obecnie wypas bydła na polanach Bukowina i Sralówki jest zjawiskiem szczątkowym. Dzisiaj zmieniła się funkcja tych terenów z rolniczej na rekreacyjną. W miejsce szałasów pasterskich pobudowano domki letniskowe, służące do sobotnio-niedzielnego odpoczynku. Taki sposób spędzania wolnego czasu w górach w obcowaniu z przyrodą stał się modny i popularny.

Hale gorczańskie układają się w dwa rzędy polan. Najbardziej znane i urokliwe są polany położone na spłaszczeniach grzbietowych i stokowych gór waksmundzkich: Bieniasówki, Upłaz, Brożek, Sralówki, Bukowina, Świnie Czoło, Świdrowa i Długie Młaki pod Turbaczem. Na Turbaczu znajduje się znane schronisko górskie, dysponujące ponad stoma miejscami noclegowymi z wyżywieniem; stanowi ono ważny ośrodek turystyki. Szlaki turystyczne prowadzące grzbietami wzdłuż łąk górskich stanowią zimą nartostrady, a latem trasy turystyki rowerowej.

Pierwsze wiadomości historyczne dotyczące Waksmunda pochodzą z początku XIII wieku. Według dokumentu z 1254 r. w skład dóbr zakonu cystersów w Szczyrzycu wchodziła osada  Wilcze Pole, którą utożsamia się z dzisiejszym Waksmundem. Na jej miejscu prawdopodobnie na początku XIV wieku powstał Waksmund. Jako wieś parafialna wykazywany jest w 1338 r. pod nazwą Waśniwdo, z kościołem parafialnym pod wezwaniem Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny. W roku 1519 zlikwidowano parafię w Waksmundzie, włączając ją aż do końca XIX wieku do parafii nowotarskiej. W 1811 r. wzniesiona została kaplica, a na jej miejscu w 1887 r. wybudowano dzisiejszy kościół parafialny pod wezwaniem św. Jadwigi Śląskiej. W ostatnich latach został on całkowicie przebudowany wg projektu arch. Lesława Moneckiego. Dobudowane zostały nawy boczne, kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy oraz został on powiększony o nawę poprzeczną. W wystroju wewnętrznym wykorzystane zostały elementy dotychczasowego kościoła, jak np. witraże, dopasowane do wielkości świątyni.

Waksmund jawi się jako zurbanizowana wieś, która intensywnie rozwija się gospodarczo dzięki dochodom ludności z rzemiosła i handlu, a zwłaszcza z kuśnierstwa. Jest to największy ośrodek garbarstwa i kuśnierstwa w gminie nowotarskiej. Charakterem zabudowy przypomina raczej małe miasteczko niż wieś. Dawne budynki parterowe zastąpiono wygodnymi murowanymi domami piętrowymi i dostatnio wyposażonymi willami.

Po powodzi w 1997 roku odbudowany został most oraz wybudowano elektrownię wodną oraz jaz, który już spełnił funkcję ochrony przed powodzią.